Thư gửi mẹ - Êxênhin

Theo yêu cầu của bạn Thu Hà

ПИСЬМО МАТЕРИ

Ты жива еще, моя старушка?
Жив и я. Привет тебе, привет!
Пусть струится над твоей избушкой
Тот вечерний несказанный свет.

Пишут мне, что ты, тая тревогу,
Загрустила шибко обо мне,
Что ты часто xодишь на дорогу
В старомодном ветxом шушуне.

И тебе в вечернем синем мраке
Часто видится одно и то ж:
Будто кто-то мне в кабацкой драке
Саданул под сердце финский нож.

Ничего, родная! Успокойся.
Это только тягостная бредь.
Не такой уж горький я пропойца,
Чтоб, тебя не видя, умереть.

я по-прежнему такой же нежный
И мечтаю только лишь о том,
Чтоб скорее от тоски мятежной
Воротиться в низенький наш дом.

я вернусь, когда раскинет ветви
По-весеннему наш белый сад.
Только ты меня уж на рассвете
Не буди, как восемь лет назад.

Не буди того, что отмечалось,
Не волнуй того, что не сбылось,-
Слишком раннюю утрату и усталость
Испытать мне в жизни привелось.

И молиться не учи меня. Не надо!
К старому возврата больше нет.
Ты одна мне помощь и отрада,
Ты одна мне несказанный свет.

Так забудь же про свою тревогу,
Не грусти так шибко обо мне.
Не xоди так часто на дорогу
В старомодном ветxом шушуне.
1924

Tác giả

Xéc-gây Ê-xê-nhin (1895 – 1925) là nhà thơ trữ tình lớn của nền văn học Nga, “nhà thơ tài năng độc đáo và thấm nhuần phong vị Nga một cách trọn vẹn” (Gorki). Tác phẩm: Rađunixa (1916), Trường ca Pugatsôp, Ana Xnêghina, Nước Nga Xô viết… Hồn thơ của Êxênhin là hồn thơ đồng quê, gắn liền với thảo nguyên xanh, dòng sông xanh, mái nhà gỗ, nẻo đường thôn chiều tà, với cô gái Nga đa tình và bà mẹ đôn hậu nghèo khổ. Bài thơ "Thư của mẹ" là kiệt tác thơ, là ca khúc muôn đời của tuổi thơ. Xin giới thiệu bản dịch của Anh Ngọc và bài viết của Duy Anh.

Thư gửi mẹ

Xéc-gây Ê-xê-nhin

Mẹ có còn sống chăng thưa mẹ?

Con cũng còn sống đây. Xin chào mẹ của con!

Ánh sáng diệu kì vào lúc chiều hôm

Xin cứ tỏa trên mái nhà của mẹ.

Người ta viết cho con rằng mẹ

Phiền muộn lo âu quá đỗi về con

Rằng mẹ thường đi đi lại lại trên đường

Khoác tấm áo choàng xưa cũ nát.

Trong bóng tối chiều hôm xanh ngắt

Mẹ mãi hình dung chỉ một cảnh hãi hùng

Có kẻ nào vừa đâm trúng tim con

Giữa quán rượu ồn ào loại đả.

Mẹ thân yêu! Xin mẹ cứ yên lòng

Đó chỉ là cơn nặng nề mộng mị

Con có đâu be bét rượu chè

Đến nỗi chết mà không nhìn thấy mẹ.

Con vẫn như xưa đằm thắm dịu dàng

Vẫn như xưa chỉ một niềm mong ước

Sớm thoát khỏi nỗi buồn đau trĩu nặng

Để trở về với mái nhà xưa.

Con sẽ về khi nào độ xuân sang

Mảnh vườn ta trắng cây cành nảy lộc

Chỉ có điều, mẹ nhé, mỗi ban mai

Đừng gọi con như tám năm về trước.

Đừng thức dậy những ước mơ đã mất

Đừng gợi chi những mộng đẹp không thành.

Đời con nay đã thấm nỗi nhọc nhằn

Đã sớm chịu bao điều mất mát.

Cũng đừng dạy con nguyện cầu. Vô ích!

Với cái cũ xưa, không quay lại làm chi.

Chỉ mẹ là nguồn vui, ánh sáng diệu kì

Chỉ mình mẹ giúp đời con vững bước.

Hãy quên đi những lo âu, mẹ nhé,

Đừng buồn phiền quá đỗi về con

Mẹ chớ đi đi lại lại trên đường

Khoác tấm áo choàng xưa cũ nát.

1924

Anh Ngọc dịch

Cảm nhận về bài thơ “Thư gửi mẹ” của Êxênhin

Là con chim sơn tước trên thảo nguyên mênh mông, là “nhà thơ tài năng độc đáo và thấm nhuần phong vị Nga một cách trọn vẹn”, Êxênhin (1895 – 1925) bất tử với quê hương, với khúc dân ca Nga vời vợi:

“Tôi sinh ra cùng với khúc ca trên thảm cỏ”

Lời thơ của ông vẫn đêm ngày rì rào với lá bạch dương reo:

“Ôi bạch dương, bạch dương mảnh dẻ

Cớ chi người nhìn mãi xuống đầm?

Gió nói gì bên tai người thì thầm?

Và cát nữa, cát nói điều gì vậy?

Hay người muốn vầng trăng làm lược chải

Êm êm trên mái-tóc-cây-cành?”

(Cây dương tơ non)

Bài thơ “Thư gửi mẹ” như khúc tạ từ viết mấy tháng trước lúc nhà thơ qua đời. Nó đã thể hiện những cảm xúc tinh tế nhất, dịu hiền nhất, tâm tình nhất phong cách nghệ thuật thơ trữ tình của Êxênhin. Dưới hình thức một bức thư, nhà thơ diễn tả thật xúc động tình yêu kính mẹ hiền của đứa con ly hương.

Ở nơi xa xôi, đứa con bồn chồn khi nhận được tin “Người ta viết cho con rằng mẹ - Phiền muộn lo âu quá đỗi về con…” Càng thương mẹ vô hạn khi người con biết mẹ đã và đang trải qua một tâm trạng nặng nề đau buồn: “Mẹ mãi hình dung chỉ một cảnh hãi hùng – Có kẻ nào vừa đâm trúng tim con - Giữa quán rượu ồn ào loạn đả”. Vì thế mà Êxênhin mở đầu bài thơ bằng 2 câu rất “lạ”, gợi lên bao ám ảnh xúc động vô cùng. Con hỏi thăm mẹ, gửi lời chào mẹ như nghẹn ngào khóc thầm:

“Mẹ có còn sống chăng thưa mẹ?

Con cũng còn sống đây. Xin chào mẹ của con!”

Con gửi lời chúc phúc mẹ. Con chỉ cầu chúc mẹ già được sống yên vui trong ngôi nhà ấm êm của mẹ. Màu ánh sáng nhạt nhòa của buổi chiều quê đang lan tỏa trên mái nhà nhỏ bé như một biểu tượng tình yêu mẹ của đứa con xa quê:

“Ánh sáng diệu kì vào lúc chiều hôm,

Xin cứ tỏa trên mái nhà của mẹ?”

Thương mẹ nhiều, nhớ mẹ lắm, ở nơi phương xa, đứa con “bé nhỏ” đã và đang sống trong dằn vặt, không một giây phút nào yên tâm. Con như nhìn thấy bóng mẹ, với chiếc áo choàng cũ nát đang đi lại trên nẻo đường quê:

“Rằng mẹ thường đi đi lại lại trên đường,

Khoác tấm áo choàng xưa cũ nát”

Con đã hiểu vì sao mẹ buồn, vì sao mẹ đã “Phiền muộn lo âu qua đỗi về con”. Thương nhớ mẹ, con xin mẹ yên lòng, vì “Con có đâu be bét rượu chè - Đến nỗi chết mà không nhìn thấy mẹ?” Nỗi u buồn của mẹ - con hy vọng sẽ được giải tỏa, được làm vợi đi ít nhiều qua dòng thư này của con. Phủ định để đi tới khẳng định tấm lòng con. Con không be bét rượu chè. Con sở dĩ vượt qua được mọi cám dỗ, đam mê…, ấy là nhở ở sức mạnh của lòng yêu kính mẹ. Và nay con vẫn “hiền dịu” như xưa:

“Con vẫn như xưa đằm thắm dịu dàng

Vẫn như xưa chỉ một niềm mong ước

Sớm thoát khỏi nỗi buồn đau trĩu nặng…”

Đứa con ly hương mang “nỗi buồn đau trĩu nặng” chỉ có ao ước khát khao sớm được trở lại thăm mái nhà xưa – mái nhà gỗ izba kiểu Nga, thăm mảnh vườn xưa khi mùa xuân đến. Sung sướng biết bao được đắm mình trong màu sắc quê hương khi “Mảnh vườn ta trắng cây cành nảy lộc”. Quê hương nghĩa nặng tình sâu. Bao mùa xuân đã trôi qua, lòng con biết bao thương nhớ. Mái nhà mẹ cha, mảnh vườn xưa, hàng bạch dương… hiện lên trong tâm tưởng, như ru hồn kẻ tha hương ngược dòng thời gian trở về hoài niệm tuổi thơ. Sắc điệu trữ tình trở nên thắm thiết kì lạ. Tình yêu quê hương của nhà thơ Nga đầu thế kỷ trở nên gần gũi với mỗi chúng ta. Điều đó cho thấy ở mọi phía chân trời, ai ai cũng có một tiếng nói chung về một mối tình đẹp đối với nơi chôn nhau cất rốn của mình:

“Để trở về với mái nhà xưa

Con sẽ về khi vào độ xuân sang

Mảnh vườn ta trắng cây cành nảy lộc”

Giọng thơ trở nên thầm thì khi con “giãi bày” nỗi lòng với mẹ. “Mẹ đừng đánh thức… Mẹ đừng đánh thức… Mẹ đừng gợi lại” - lời khẩn cầu được diễn tả qua điệp ngữ càng trở nên thiết tha, bồi hồi. Nỗi lòng con đang đêm ngày hướng về mẹ hiền yêu dấu! Anh Ngọc đã dịch thật hay đoạn thơ này:

“Chỉ có điều mẹ nhé, mỗi ban mai

Đừng gọi con như tám năm về trước

Đừng thức dậy những ước mơ đã mất

Đừng gợi chi những mộng đẹp không thành”

“Tám năm về trước” là cách nói ngược lại thời gian, trở về một thời trai trẻ tuyệt đẹp, khi nhân vật trữ tình đang sống êm đềm trong lòng mẹ và quê hương. Đó là một thời nhiều mơ ước với bao mộng đẹp. Đó là một thời cháy bỏng khát khao viết nên những vần thơ “tươi tắn, trinh bạch, thanh thoát” vô ngần, khi mà Êxênhin “trong túi… có một rúp, còn trong hồn… là của cải”. Năm tháng đã trôi qua, chiếc áo choàng của mẹ đã “cũ nát”, mẹ đã già, mà đứa con ly hương đang “buồn đau trĩu nặng”, đã trải qua “bao điều mất mát”, đã nếm trải, đã “thấm nỗi nhọc nhằn”… Và chỉ có mẹ mới có thể cứu rỗi linh hồn con, đem lại cho con hạnh phúc:

“Cũng đừng dạy con nguyện cầu. Vô ích!

Với cái cũ xưa, không quay lại làm chi.

Chỉ mẹ là nguồn vui, ánh sáng diệu kì

Chỉ mình mẹ giúp đời con vững bước.”

Đây là khổ thơ hay nhất và cảm động nhất! Cấu trúc đoạn thơ được đặt trong thế tương phản đối lập. Từ phủ định: “Cũng đừng dạy con…”, “Không cần…”, “Không thể quay lại…”, đi đến khẳng định: “Chỉ mình mẹ giúp…”, “Chỉ mẹ là…” nhà thơ đã làm hiện lên hình ảnh người mẹ hiền che chở tâm hồn đứa con xa quê. “Mẹ là nguồn vui” đem đến tình thương và sự dìu dắt, an ủi và động viên, sự che chở và cứu vớt linh hồn con. Mọi sự nguyện cầu đều vô ích đối với con, và “chỉ có mẹ”…, “Chỉ mình mẹ”… mà thôi! Mẹ là cội nguồn hạnh phúc có thể xoa dịu bao nỗi đau và mất mát những mơ ước không thành… của đời con. Lòng bao dung và nhân hậu của người mẹ sinh thành được đặt ngang hàng với Chúa; “Mẹ là… ánh sáng diệu kì”. Hình ảnh mẹ đôn hậu và cao cả, thiêng liêng và thánh thiện được ngợi ca qua 2 hình ảnh so sánh, ẩn dụ tuyệt đẹp: “Chỉ mẹ là nguồn vui, ánh sáng diệu kì”… Mẹ là nguồn vui đem đến cho con sức mạnh vô cùng to lớn: “Chỉ mình mẹ giúp đời con vững bước”. Câu thơ vang lên tự hào biểu lộ lòng yêu kính mẹ. Phải chăng hình ảnh người mẹ trong bài thơ Êxênhin mang tầm vóc nữ thần Đất - người mẹ của anh hùng ăng tê trong thần thoại Hy Lạp? Với lòng yêu kính mẹ bao la, Êxênhin đã sáng tạo nên hình tượng người Mẹ vô cùng vĩ đại.

Nếu khổ thơ 1 là lời hỏi thăm mẹ, lời chào và cầu chúc mẹ thì khổ thơ thứ 8 khẳng định ngợi ca mẹ là nguồn vui, tình thương của mẹ ban phát cho con. Hình ảnh “ánh sáng diệu kì” lung linh xuất hiện trong cả hai khổ thơ. Nếu khổ thơ thứ 2 nói đến hình ảnh mẹ nghèo và con đường quê thân thuộc thì ở khổ 9, một lần nữa hình ảnh mẹ lại che mát linh hồn con. Kết cấu “vòng tròn” ấy đã tô đậm lòng thương mẹ vô hạn của đứa con tha hương. Lời thơ càng về cuối càng sâu lắng thiết tha, vỗ về an ủi, cầu mong. “Thơ gửi mẹ” như đang được khép lại dần trong bồn chồn, xúc động:

“Hãy quên đi những lo âu, mẹ nhé,

Đừng buồn phiền quá đỗi về con

Mẹ chớ đi đi lại lại trên đường

Khoác tấm áo choàng xưa cũ nát.”

Bài thơ của Êxênhin thấm một nỗi buồn nhưng không tuyệt vọng. Hình ảnh người mẹ nghèo đôn hậu và cao cả. Hình ảnh quê nhà với mái nhà xưa, mảnh vườn và nẻo đường làng hiện lên dưới “ánh sáng diệu kì vào lúc chiều hôm” đã cho ta nhiều xúc động và ấn tượng. Lòng yêu kính mẹ thấm đẫm, dào dạt qua những vần thơ. Ta như nghe lời thầm thì, tiếng thở dài và cả những giọt lệ của đứa con ly hương. Màu sắc, ánh sáng và hương vị đồng quê Nga đã góp phần tạo nên sắc điệu trữ tình trong bài thơ “Thư gửi mẹ”. Có màu vàng nhạt của buổi chiều, có màu xanh ngắt của trời đêm, có màu trắng của vườn xuân nảy lộc, có màu áo cũ của mẹ in rõ, trên đường làng. Và còn có “ánh sáng diệu kỳ” toả ra từ lòng mẹ. Màu sắc ấy không chỉ là màu sắc cảnh vật quê hương mà còn là màu sắc của tâm hồn, của lòng thương nhớ, sự kính yêu và niềm hy vọng.

Nhờ kết cấu vòng tròn, 36 dòng thơ ngọt ngào, êm dịu, như một điệp khúc vang ngân trong mọi tâm hồn của một khúc dân ca Tình mẫu tử là một tình cảm đẹp muôn đời. “Thư gửi mẹ” thấm nhuần phong vị Nga một cách trọn vẹn, là một kiệt tác mang tầm nhân loại.

Duy Anh